مغزه‌شکافی یادداشت پیشين

به نظرم دوستان پیام‌گذار آن‌طور که بايد پيام يادداشت حکايت سخنان "منسوب" به ملکيان! را نگرفته‌اند و دچار بدفهمی شده‌اند. حرف من این نیست که کسی به گزارش مسعود برجیان اطمينان کند يا نکند. من معلم اخلاق کسی نيستم که او را به خاطر این کار توبيخ کنم یا اگر به گزارش اعتماد کرد، قدردان‌اش باشم! واقعيت اين است که هر کس بر اساس شناخت خود نسبت به ديگران به آنان اعتماد می‌کند یا بی‌اعتمادی نشان می‌دهد و به همين لحاظ، به برداشت‌های شخصی احترام بايد گذاشت. حرف من در آن‌جا چیز دیگری بوده است.
تجدّد یک شی خارجی نیست که بخریم و بیاوریم‌اش! تجدّد در عرصه‌های مختلف پامی‌گیرد، ريشه می‌دواند و رشد می‌کند. يعنی يک پروسه است؛ يک پروژه تمام‌عيار و به‌هم‌پيوسته است. يکی از اين عرصه‌ها که بايد متجدّد شود "زبان" است. پالودن زبان از زنگارهای واپسمانده‌گی راه تجدّد است. لازم است برخوردهای زبانی ضدّ تجدّد را در گفتارها رد گرفت و نشان داد. هر متن به مثابه آزمایشگاهی‌ست که هزار چيز دارد برای کشف.
کسی وقتی می‌گوید "سخنان منسوب به فلان کس"، شايد قصد توهين به گزارشگر را نداشته باشد، امّا ناخودآگاه و به شکلی سنتی، بی‌اعتمادی رایج از گزارشگری را نشان می‌دهد. او می‌خواهد در همان ابتدا از خود سلب مسئوليت کند تا اگر بعداً معلوم شد جايی از گزارش نقص داشته، به پای او نوشته نشود. تأثير اين عمل، بازتوليد بی‌اعتمادی در جامعه است، زيرا ديالوگ را بر پايه‌ای از "سوءظن" بنا می‌کند. البته چنين نيست که چنين بستری از سوءظن يک‌شبه به‌وجود آمده باشد؛ تمام حرف، نشان‌دادن ناسازگاری "حس سوءظن" با امر نقّادی و حتا خواندن گزارش است. در اين‌جا قول عباس ميلانی يادآوردنی‌ست که «نظريه‌ توطئه همزاد منجی‌پرستی و مهدی‌طلبی ماست»[1] و به همين لحاظ، چنين بستری پشت به تاریخی دراز دارد. حال چه بايد کرد که فضای اعتماد ايجاد شود: من يکی را از ارائه‌ی راه حل معاف داريد!
گاه هم که سخنران خود را -به خاطر نقدها یا تهاجم قلمی ديگران- در تنگنا می‌بيند يا اين‌که حرفی زده که قرار نبوده بزند (از دهانش پريده)، مدعی می‌شود که حرف‌هايش به‌دقت گزارش نشده و به اين شکل برای خود راه فرار می‌گذارد. در بسياری از مواقع نيز واقعاً امانت در گزارش ماوقع رعايت نمی‌شود که اين هم خود امکانی‌ست. به هر رو، کل اين مجموعه بوی بی‌اعتمادی می‌دهد و من در آن يادداشت، صرفاً می‌خواستم يکی از سمبل‌های بی‌اعتمادی در زبان را نشان دهم که بدون زدودن آن راه به تجدّد نيست.
1- میلانی، عباس. صياد سايه‌ها. لوس‌آنجلس: شرکت کتاب، 2005، ص 68.

پی‌نوشت:
شايد بی‌انصافی باشد اگر بعد از همه‌ی اين بحث‌ها درباره‌ی گفته‌های مصطفا ملکيان، من نظرم را بخورم و نگويم! پس از خواندن سخنان ملکيان -بيش از هر چيز- به حال روشنفکری امروز ايران تأسف خوردم که کارش به کجا رسيده است! خلاصه کنم: چيزی که من از کليت اين گفته‌ها دستگيرم شد اين بود که مصطفا ملکيان نه زبان روشنفکری و تجدّد می‌شناسد (پرسشگری بی‌پايه و بی‌نظم، تندی و راديکاليزم را با زبان تجدّد اشتباه گرفته است)، نه از تاریخ و "نگاه تاريخی" سررشته‌ی چندانی دارد. او بيش از هر چيز، به زبان "نهی" و از-پایه-ردکردن و قطع‌کردن هر آن‌چه نمی‌پسندد مجهز است که اين البته ربطی به کار فکری نتواند داشت. شگرد ديگری که استفاده می‌کند "جدال با بزرگان" است تا از اين طريق کسب اعتبار کند. مثلاً برخوردی تحقير‌آميز (و نه نقّادانه) با آرای جواد طباطبایی دارد یا متفکری به بلندای هگل را کوچک می‌شمارد تا خود قد بکشد، يا پيشينه‌ی باستانی ايران را -با گزافه‌های نخ‌نما و از مد افتاده‌ی امثال شريعتی- فرومی‌کاهد[1] تا سابقه‌ی اسلام را برکشد. شک نباید کرد که کلی‌گویی و گزافه‌گویی از شأن انديشه‌ورزی به‌دور است. تفکر سخنان او ملغمه‌ای است از مارکسيزم، اسلاميزم و نگاه اروپامدار به تاريخ ايران. در غالب گفته‌هايش نيز ردّ آرای آرامش دوستدار و حتا ناصر پورپيرار پيدا است. به همين لحاظ، اين‌که حرف او چندان جدّی گرفته نشده را به خاطر تنک‌مايه‌گی‌ آن بايد پنداشت.
1- مصطفا ملکيان می‌گوید:‌ «يکی از بزرگ‌ترين دروغ‌هايی که ما به تاريخ گفته‌ايم اين است که ما فرهنگ و تمدن عظيمی داشته‌ايم»! اين از آن‌دست گزافه‌هايی‌ست که راه هر نوع برخورد آرا را از پيش می‌بندد و نشان می‌دهد که گوينده اصولاً باوری به گفت‌وگو ندارد.